ท้าวทศรถ เป็นกษัตริย์ครองกรุงอยุธยา มีพระมเหสี 3 องค์ คือ นางเกาสุริยา นางไกยเกษี และ นางสมุทรเทวี
วันหนึ่ง ท้าวทศรถไปรบกับยักษ์ ชื่อ ปทูตทันต์ โดย นางไกยเกษีตาเสด็จไปด้วย ขณะรบกัน ยักษ์แผลงศรไปถูกเพลารถ
ของท้าวทศรถหักนางไกยเกษีรีบกระโดดลงจากรถ เอาแขนของนางสอดแทนเพลารถ เมื่อท้าวทศรถฆ่ายักษ์ได้แล้ว
ได้ทรงทราบถึงความจงรักภักดีของนางไกยเกษี จึงประทานพรว่าหากนางปรารถนาสิ่งใด พระองค์ก็จะประทานให้
้ท้าวทศรถครองราชสมบัติมานามหลายปีแล้ว แต่ยังไม่มีโอรส จึงทำพิธีกวนข้าวทิพย์กลิ่นข้าวทิพย์หอมไปถึงกรุงลงกา ทศกัณฐ์ใช้นางยักษ์มาขโมยนางแปลงร่างมาเป็นอีกา โฉบเอาข้าวทิพย์ไปได้เพียงครึ่งก้อน ทศกัณฐ์นำข้าวทิพย์ใหนางมณโฑผู้เป็นมเหสีกิน นางจึงตั้งครรภ์และประสูติพระธิดาออกมา แต่ขณะที่ประสูตินั้นพระธิดาร้องว่า"ผลาญราพณ์" ขึ้นสามครั้ง พิเภกและโหรอื่น ๆ ทำนายว่าเป็นกาลีบ้านกาลีเมือง ทศกัณฐ์จึงสั่งให้นำพระธิดาผู้นั้นใส่ผอบลอยน้ำไปพระฤาษีชนกซึ่งเดิมเป็นราชาแห่งเมืองมิถิลาพบเข้า ก็เก็บไปฝังดินฝากแม่พระธรณี
ไว้จนเวลาล่วงไปถึง 16 ปี จึงขุดนางขึ้นมาแล้วตั้งชื่อว่าสีดาแล้วกลับไปครองเมืองมิถิลาเช่นเดิมและได้จัดพิธียกศรเพื่อหาคู่ครองให้นางสีดา
พระรามยกศรได้จึงได้อภิเษกกับนางสีดาและพานางกลับไปอยู่ที่กรุงอยุธยาส่วนข้าวทิพย์ที่เหลือสามก้อนครึ่ง ท้าวทศรถแบ่งให้เหสีทั้งสาม ซึ่งต่อมานางตั้งครรภ์ และให้กำเนิดโอรส คือ นางเกาสุริยาประสูติพระรามนางไกยเกษีประสูติ พระพรต นางสมุทรเทวีประสูติ
พระลักษณ์กับพระสัตรุตต่อมา ท้าวทศรถคิดจะยกราชสมบัติให้พระรามปกครอง แต่นางไกยเกษีทูลขอเมืองอยุธยาให้พระพรตโอรสของตน และขอให้พระรามออกเดินป่าเป็นเวลา 14 ปี ท้าวทศรถได้ประทานพรให้นางไว้ จึงจำต้องรักษาวาจาสัตย์ พระรามก็ยินยอมออกจากเมืองโดยดี ซึ่งพระลักษณ์กับนางสีดาขอตามเสด็จไปด้วย ท้าวทศรถเสียพระทัยมากจนกระทั่งสิ้นพระชนม์
           พระราม พระลักษมณ์ และนางสีดา ไปตั้งอาศรอยู่ในป่า วันหนึ่ง นางสำมนักขา น้องสาวของทศกัณฐ์ออกไปเที่ยวป่า
ได้พบพระราม และทำร้ายนางสีดาพระลักษมณ์แสนงดงามก็หลงรัก เข้าไปเกี้ยวพาราสีพระราม และทำร้ายนางสีดาพระลักษณ์โกรธมาก
จับนางมาตัดหู จมูก มือ และท้าว แล้วปล่อยตัวไป นางกลับไปฟ่องพี่ชายทั้งสาม คือ ทูษณ์ ขร ตรีเศียรให้ไปรบกับพระราม แต่ก็ถูกพระรามฆ่าตาย นางจึงไปเล่าถึงความงดงามของนางสีดาให้ทศกัณฐ์ฟัง ทศกัณฐ์อยากได้นางมาเป็นชายาจึงออกอุบายให้มารีศแปลงตัวเป็นกวางทองมาล่อ นางสีดาเห็นกวางทองเข้าก็อยากได้ขอให้พระรามไปจับมาให้ พอมารีศถูกศรของพระรามก็แกล้งทำเสียงพระรามร้องให้ช่วยนางสีดาจึงขอพระลักษมณ์ตามไปทศกัณฐ์ได้โอกาสจึงเข้ามาลักพานางสีดาไปกรุงลงกา 
พระราม พระลักษมณ์ เสด็จออกกติดตามนางด้วยความห่วงใยจนได้พบกับหนุมานและสุครีพขอให้พระรามฆ่าพาลีผู้เป็นพี่ชายของตนเสียก่อน ตนจึงจะช่วยทำสงครามกับทศกัณฐ์ เนื่องจากสุครีพแค้นใจ ที่ครั้งหนึ่งพระอินทร์ฝากผอบใส่นางคารามากับพาลี เพื่อเป็นรางวัลให้สุครีพที่ยกเขาพระสุเมรุให้ตั้งตรงได้แต่ถูกพาลีริบไปเป็นของตน และครั้งสุดท้าย พาลีเข้าไปสู้รบกับควาย ชื่อ ทรพี ในถ้ำ แล้วสั่งสุครีพให้คอยดูอยู่ปากถ้ำ ถ้าเลือดที่ไหลออกมาข้นเป็นเลือดควาย ถ้าเลือดใสเป็นเลือดของตนให้สุครีพปิดปากถ้ำเสีย สุครีพเฝ้าคูอยู่เห็นเลือดที่ไหลออกมาใส เพราะน้ำฝนชะจึงคิดว่าพาลีตาย จึงเอาหินปิดปากถ้ำไว้ พาลีเข้าใจว่าสุครีพคิดฆ่าตน จึงขับไล่สุครีพออกจากเมือง พระรามได้แผลงศรไปฆ่าพาลีตาย สุครีพจึงเกณฑ์ไพร่พลลิงมาช่วยพระรามรบ
          คืนหนึ่ง ทศกัณฐ์ฝันร้าย พิเภกทำนายว่าทศกัณฐ์ถึงคราวมีเคราะห์ ให้ส่งนางสีดาคืนไปเสีย ทศกัณฐ์โกรธมากขับไล่พิเภกออกจากเมือง พิเภกจึงเข้าไปสวามิภักดิ์กับพระรามช่วยให้คำแนะนำที่เป็นประโยชน์ในการทำสงครามแก่พระรามเสมอพระรามทำสงครามกับทศกัณฐ์อยู่นานหลายปี จนญาติพี่น้องของทศกัณฐ์ตายในสงครามกันหมด ทศกัณฐ์ต้องออกรบเอง พระรามแผลงศรถูกหลายครั้ง แต่ทศกัณฐ์ก็ไม่ตาย เพราะถอดดวงใจฝากพระฤาษีโคบุตรไว้ หนุมานกับองคตจึงทูลรับอาสาพระรามไปหลอกเอากล่องดวงใจมาจนได้ ทศกัณฐ์ออกรบอีก พอพระรามแผลงศรไปปักอกทศกัณฐ์ หนุมานจึงขยี้กล่องดวงใจจนแหลกลาญ ทศกัณฐ์จึงสิ้นชีวิต จากนั้นพิเภกก็พานางสีดามาคืนให้
พระรามและเพื่อพิสูจน์ความบริสุทธิ์ นางสีดาจึงขอทำพิธีลุยไฟ ซึ่งนางสามารถเดินลุยไฟได้อย่างปลอดภัย พระรามตั้งให้พิเภกครองกรุงลงกาแล้วพระรามก็เสด็จกลับอยุธยาพร้อมด้วยนางสีดา และพระลักษณ์
           ต่อมา ปีศาจยักษ์ตนหนึ่งชื่อนางอดูลได้แปลงร่างเป็นสาวใช้ของนางสีดาขอร้องให้นางสีดาวารูปทศกัณฐ์ให้ดู พอดีพระรามเสด็จมา นางสีดาตกใจพยายามลบเท่าไรก็ไม่ออกจึงรีบซ่อนไว้ใต้ที่บรรทม ทำให้พระรามบรรทมไม่หลับ ต้องสั่งให้พระลักษณ์ค้นดู ก็ได้รูปของทศกัณฐ์ พระรามกริ้วมากหาว่านางสีดามีใจรักทศกัณฐ์สั่งให้พระลักษณ์นำนางไปประหาร แต่พระลักษณ์ปล่อยนางไป นางสีดาไปอาศัยอยู่กับฤาษีตนหนึ่ง จนประสูติโอรสองค์หนึ่ง
          วันหนึ่ง นางสีดาไปอาบน้ำที่ลำธาร เห็นลิงเอาลูกเกาะหน้าเกาะหลังพาไปไหนมาไหนด้วย นางจึงกลับไปอุ้มโอรสที่ฝากพระฤาษีเลี้ยงไว้มาด้วย เมื่อพระฤาษีลืมตาขึ้นจากการบำเพ็ญตบะไม่เห็นพระมงกุฎ จึงชุบกุมารขึ้นอีกองค์หนึ่งชื่อว่า พระลบ นางสีดาจึงมีโอรสสององค์ พระฤาษีได้สั่งสอนศิลปวิทยาให้กุมารทั้งสองจนเก่งกล้า
          พระรามได้ทำพิธีปล่อยม้าอุปการ ม้าผ่านเข้าไปในป่า พระมงกุฎเห็นเข้าก็จับมาขี่เล่นพระพรตแผลงศรไปจับตัวพระมงกุฎได้ พะระรามสั่งให้นำตัวไปประจานเจ็ดวัน แล้วให้ประหารเสีย แต่มาช่วยไปได้ พระรามเสด็จออกรบด้วยตนเองแต่ไม่สามารถเอาชนะกันได้ จนกระทั่งรู้ว่าเป็นพ่อลูกกัน พระรามไปอ้อนวอนนางสีดาให้กลับอยุธยาแต่นางสีดาไม่ยอมพระรามจึงทำอุบายว่าสิ้นพระชนม์ นางสีดาตกใจรีบกลับมาเยี่ยมพระศพพระราชจึงออกจากโกศจับนางสีดาไว้ นางสีดารู้ว่าถูกหลอกจึงอธิษฐานแทรกแผ่นดินหนีไปอยู่เมืองบาดาล พิเภกทูนแนะนำใหพระออกเดินป่าอีกครั้งเพื่อสะเดาะเคราะห์ พระรามจึงเสด็จไปพร้อมกับพระลักษมณ์ ได้ฆ่ายักษ์ตายอีกหลายตน ครั้งสุดท้าย พระรามสู้กับท้าวอุณาราช พระราชถอนต้นกกมาพาดสายยิงไปตึงท้าวอุณาราชไว้กับแผ่นหิน แล้วจึงเสด็จกลับเข้ากรุงอยุธยา พระอิศวรสงสารพระราม จึงช่วยไกล่เกลี่ยให้นางสีดายอมคืนดีกับพระราม จากนั้น พระรามกับนางสีดาก็กลับมาครองกรุงอยุธยาอย่างมีความสุข